جاذبه های جدید ازدواج برای سالمندان

نویسنده: مریم سرخوش

شهرخوان: میانگین سن بازنشستگی در کشور ۵۳ سال است و سن امید به زندگی ۸۳سال؛ یعنی 30سال زندگی پس از فراغت از کار برای سالمندان ایرانی، اما مشکل اینجاست که پدیده «سالمندی تنها» در کشور رو به افزایش است. سال88 حدود 5.8درصد سالمندان مرد و 20.5درصد از سالمندان زن، تنها بودند. سال95 هم 0.9درصد از افراد هرگز ازدواج نکردند که از این تعداد 37درصد مرد و 63درصد زن بودند، اما حالا این عدد به 80هزار سالمند مجرد رسیده و پیش‌بینی می‌شود که طی یک‌دهه آینده بیش از 10برابر شود. پژوهشگران اجتماعی معتقدند آسیب‌های ناشی از این تنهایی می‌تواند کیفیت زندگی سالمندان را به‌شدت کاهش دهد. این نکته را هفته گذشته یوسف نوری، وزیر آموزش‌وپرورش هم مورد توجه قرار داد و گفت: «سن تجرد زنان در کشور ما وحشتناک شده است. جوامع و بخش‌های دیگر را کاری ندارم، اما این موضوع در آموزش‌وپرورش خوب نیست.» این در حالی است که با وجود افزایش جمعیت سالمندی در کشور، زیرساخت‌های تخت سالمندی به اندازه کافی وجود ندارد. همچنین مدل‌های جدید اجتماع‌محور نگهداری سالمندان هم ایجاد نشده است؛ ازجمله خانه‌های کوچک سالمندی با ظرفیت 6 تا 11نفر که با هم زندگی می‌کنند و خدمات مشاع می‌گیرند. این مسئله با توجه به اینکه 17درصد از سالمندان به درجاتی از مراقبت نیاز دارند، قطعا «سالمندی تنها» موجب می‌شود که این افراد کیفیت زندگی مناسبی نداشته باشند.

در ازای هر 100زن سالمند، 92مرد سالمند

آمارها نشان می‌دهد در مدت ۲۳سال از سال98 تا ۱۴۲۱نسبت جمعیت سالمندی از ۱۰ به ۲۰درصد کل جمعیت می‌رسد و دوبرابر می‌شود. در سال 1435هم جمعیت سالمندی ایران بالغ بر یک‌سوم جمعیت کشور خواهد بود؛ این در حالی است که سال 75سالمندی مردانه بود و به ازای هر 100زن سالمند، 116مرد سالمند وجود داشت، اما اکنون جمعیت سالمندی مردان نسبت به زنان کاهش پیدا کرده و به ازای هر 100زن سالمند، 92مرد سالمند وجود دارد. کیفیت سالمندی هم رو به تغییر است و عواملی ازجمله کوچک شدن خانه‌ها، کم شدن درآمد خانواده‌ها، تغییر سبک زندگی، خانواده‌های هسته‌ای و کوچک، آپارتمان‌نشینی، آسان نبودن ازدواج، مشکلات اقتصادی و… آمار تجرد قطعی، طلاق یا افراد بدون فرزند در سنین میانسالی را افزایش داده؛ به‌طوری که پژوهشگران اجتماعی نسبت به یک‌میلیونی شدن جمعیت سالمندان تنها که بخش زیادی از آنها زنان خواهند بود و همچنین آسیب‌های آن هشدار می‌دهند.

مطالعات نشان می‌دهد سالمندان مجرد بیش از سالمندان متأهل در معرض بیماری‌های جسمی و قلبی ـ عروقی قرار دارند، همچنین احساس شکست، تنهایی، امید نداشتن به آینده، افسردگی، ناکامی‌های عاطفی، بی‌میل شدن به زندگی کیفی و… گریبان سالمندان مجرد را بیشتر از سایر همسالانشان که همراه با خانواده یا همسر زندگی می‌کنند، می‌گیرد.

دوسوم تجردهای قطعی زنان هستند

تجرد قطعی گروه سالمندی یا سالمندان تنها در سرشماری سال 95 بیش از 80 هزار نفر بوده، اما برآوردها نشان می‌دهد که این عدد در سال1410 از یک‌میلیون نفر بیشتر خواهد شد. از سوی دیگر تجرد قطعی در تمامی گروه‌های سنی بین 40 تا 50 سال به بالا هم طی یک دهه آینده به بیش از 2میلیون نفر خواهد رسید. اینها نکاتی است که حسام‌الدین علامه، رئیس سابق دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور می‌گوید و درباره اینکه چه عواملی منجر به سالمندانی تنها می‌شود، توضیح می‌دهد: «بیش از دوسوم تجردهای قطعی مربوط به گروه زنان است و درباره 3گروه این مسئله، حساسیت بیشتری دارد. گروه اول افرادی که طلاق گرفته یا همسرشان فوت کرده، اما دارای فرزند هستند. فرهنگ جامعه به‌گونه‌ای است که انتظار می‌رود این افراد ازدواج مجدد نداشته باشند. گروه دوم هم به‌طور کلی ازدواج نکرده و در اواخر میانسالی و شروع سالمندی، فرهنگ جامعه به‌گونه‌ای است که ازدواج برای آنها معنا ندارد و گروه سوم هم کسانی هستند که بیش از یک‌بار ازدواج کرده، اما موفق نبوده‌اند و زمینه ازدواج برای آنها وجود ندارد. این 3گروه در معرض تنهایی و تجرد قطعی بیشتری قرار دارند.»

علامه معتقد است که 3اقدام جدی می‌توان برای کاهش تجردهای قطعی و کاهش آمار سالمندان تنها انجام داد و با مشارکت رسانه، دولت و خیرین این اقدامات را محقق کرد: «ابتدا فرهنگسازی و کار رسانه‌ای که پیامدهای سالمندی تنها و ازدواج نکردن در این گروه‌های سنی را برای جامعه شفاف‌سازی کند. فردی که عمر خود را صرف بزرگ کردن فرزند می‌کند زمانی که به دوره میانسالی می‌رسد، شرایط ازدواج دوباره و انتخاب شدنش به‌ویژه برای زنان سخت‌تر خواهد بود.»

چرا زنان سالمند بیشتر شدند؟

عضو هیأت علمی گروه پژوهشی سازمان سبک زندگی جهاد دانشگاهی، درباره اینکه چرا اکنون جنسیت سالمندی زنانه شده هم توضیح می‌دهد: «تا سال 75به‌دلیل نبود مراقبت‌های بهداشتی مناسب، تعداد بارداری‌ها (گاهی نزدیک به 10فرزند) و عوارض زایمان‌ها، آمار مرگ زنان بالا بود، اما با افزایش مراقبت‌های بهداشتی از مادر و کودک هم عمر مادران افزایش پیدا کرد و هم نوزدان کمتر در معرض مرگ هنگام تولد قرار گرفتند. طی سال‌های اخیر هم این انتظار وجود داشت که با توجه به بیماری‌های شغلی و حوادث برای مردان، تعداد زنان سالمند بیشتر شود. چنین عواملی باعث شد که آمار 100زن سالمند به ازای 116مرد سالمند در سال75 به 100زن سالمند به‌ازای 92مرد سالمند در 1400 برسد.» البته او از مردانه شدن جنسیت سالمندی پس از 85سالگی هم خبر می‌دهد و در توضیح بیشتر می‌گوید: «بیشترین آمار زنان در سنین سالمندی بین 60 تا 80سالگی است، اما از 85سالگی به بعد دوباره مردانه می‌شود. دلیل آن هم مشکلاتی است که زنان در ازدواج مجدد دارند و باعث می‌شود کیفیت عمرشان کاهش پیدا کند؛ به‌ویژه اینکه ممکن است از نظر اقتصادی در سطح پایین‌تری هم قرار داشته باشند. به‌طور کلی هم مشارکت اجتماعی زنان سالمند کمتر از مردان است و دچار انزوا می‌شوند، اما آقایان سالمند امکان ازدواج مجدد را دارند و نگهداری خوب دریافت می‌کنند.»

این پژوهشگر درباره اینکه آیا آماری از ازدواج سالمندان وجود دارد، می‌گوید: «در این‌باره آماری نداریم و تا جایی که من می‌دانم پژوهشی هم انجام نشده است، اما مشکل اینجاست که مسئله ازدواج با معاونت جوانان وزارت ورزش و جوانان است که یک نقص در حوزه ازدواج سالمندان به شمار می‌رود. اینکه هماهنگ‌کننده و تنظیم‌کننده بحث ازدواج معاونت جوانان باشد، قاعدتا منجر به غفلت از گروه‌های میانسال و سالمند خواهد شد. دراین‌باره معاونت زنان و خانواده ریاست‌جمهوری می‌تواند نقش مهمی ایفا کند.» به‌گفته علامه، از متولدان 1350 به بعد که اکنون حدود 51سال دارند، افزایش تغییرات سبک زندگی با توجه به پیامدهای مدرنیته و کلانشهرنشینی‌ها صورت گرفته که منجر به افزایش تجرد قطعی و طلاق هم شده است: «سال58 آمار طلاق 21هزار مورد بوده و در 1400 این عدد به 203هزار مورد رسیده است؛ یعنی رشد جمعیت 2.4برابر بوده، اما رشد طلاق 10برابر شده است.»

جاذبه‌های جدید ازدواج

رئیس سابق دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور با بیان اینکه تجرد و تنهایی سالمندان، یک پدیده اجتماعی جدید است و با توجه به روند افزایشی آن باید نگاه جدی به آن داشت، ادامه می‌دهد: «سال گذشته 4میلیون‌و200هزار تجرد 31 تا 39ساله داشتیم که 2میلیون‌و100هزار پسر و به همین میزان هم دختر بودند. بیش از 2میلیون تجرد قطعی بالای 40سال داریم که بخشی از آنها همان سالمندان تنهای آینده هستند. برای این افراد باید برنامه‌ریزی و آسیب‌شناسی جدید درنظر گرفته شود.» او معتقد است معاونت زنان و خانواده ریاست‌جمهوری باید برای این آسیب اجتماعی به‌ویژه درباره زنان بدون همسر بالای 40سال تدبیر جدی داشته باشد: «در گروه سنی بالای 40سال جاذبه‌های فرزندآوری یا جنسی ازدواج کاهش پیدا می‌کند و جنبه تنها نبودن اهمیت بیشتری دارد. مردان هم ممکن است سراغ این گروه‌های سنی که شانس کمتری برای فرزندآوری دارند، بروند و به همین دلیل باید هدف‌گذاری برای ازدواج با هدف کاهش سالمندان تنها در آینده صورت بگیرد.»‌