فرونشست ها در همین نزدیکی

نویسنده: زهرا رفیعی

به گزارش شهرخوان، نتایج آخرین ارزیابی‌های مربوط به فرونشست زمین در ایران نشان می‌دهد که این پدیده بیشتر از آنکه تصور ‌شود جمعیت شهری، زیرساخت‌ها و حتی آثار تاریخی را تحت‌تأثیر قرار داده است. فرونشست پدیده‌ای است که آرام و خزنده زمین زیر پا را خالی و برای مدت طولانی غیرقابل سکونت می‌کند.

آخرین ارزیابی توسط مرکز تحقیقات راه، مسکن ‌و شهرسازی انجام شده است. این مجموعه از سال 1378با تحقیقی درمورد فرونشست زمین در فامنین همدان تا این تاریخ، بی‌وقفه با صرف زمان قابل ملاحظه کارشناسی، نتایج نامطلوب توسعه پهنه‌های فرونشستی زمین در سرزمین ایران را گوشزد کرده است. حالا فرونشست در برخی موارد مساحت کل شهرها و در برخی موارد بخشی از محدوده‌های شهری را فراگرفته است.

براساس آخرین ارزیابی‌های صورت گرفته و تجمع تمامی نقشه‌های موجود (نقشه‌های سازمان نقشه‌برداری، زمین‌شناسی، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، مقالات و پروژه‌های مطالعاتی) و برهم نهادن نقاط شهری و روستایی روی پهنه‌های فرونشست، سیمای کلی ریسک فرونشست سرزمینی ایران به‌دست آمده است. قرارگیری شریان‌های حیاتی، سامانه‌های حمل‌ونقل، آثار تاریخی، مراکز مهم و سایر مستحدثات دیگر در معرض خطر فرونشست زمین، منجر به ارائه واقع‌بینانه‌تری از ریسک تجمعی فرونشست زمین خواهد شد.

برای فرو نشست زمین چه باید کرد؟

علی‌بیت‌اللهی، عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به‌عنوان مولف این پژوهش پیشنهاد داده است که نسبت به فرونشست فهرستی از اقدامات با اولویت تدوین و تصویب مقررات ملی فرونشست زمین و ابلاغ آن از سوی هیأت دولت انجام شود. هدف تدوین و تصویب مقررات ملی فرونشست: بازنگری در استحصال آب، بستن چاه‌های غیر‌مجاز، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها با مسئولیت وزارت نیرو، بازنگری در شیوه کشت و زرع و آبیاری اراضی و باغ ها با مسئولیت وزارت جهادکشاورزی، مکان‌یابی صنایع و تاسیسات براساس نقشه‌های خطر فرونشست زمین با مسئولیت وزارتخانه‌های صمت و نفت، مقررات کنترلی ساخت ساختمان‌های با درجه اهمیت بسیار بالا و ضوابط احداث سایر ساختمان‌ها با مسئولیت وزارت راه و شهرسازی، مقررات مربوط به توسعه شریان‌های حیاتی و سامانه‌های حمل‌ونقل در پهنه‌های فرونشستی زمین با مسئولیت وزارتخانه‌های نیرو، نفت و راه و شهرسازی، ضوابط مربوط به کاهش خطرات فرونشست زمین در مجموعه‌های میراث‌فرهنگی و تاریخی با مسئولیت وزارت میراث‌فرهنگی و پایش و کنترل کاهش خطر فرونشست زمین با مسئولیت سازمان‌های محیط‌زیست و مدیریت بحران کشور.

نسبت مساحت زون‌های فرونشستی به مساحت کل در استان‌های تهران، خراسان رضوی، اردبیل، گلستان، همدان، زنجان، آذربایجان‌غربی و قزوین بالاتر از سایر استان‌هاست. تعدادی از این استان‌ها پیش از این به‌عنوان استان‌های با منابع آبی مناسب قلمداد می‌شدند.

البرز

متوسط فرونشست زمین در البرز 3تا 4سانتی‌متر برآورد شده است. البته فرونشست در مهرشهر و کمالشهر بین 6تا 7سانتی‌متر و در دشت‌های غربی همچون نظرآباد بین ۲۷ تا ۲۸سانتی‌متر برآورد شده‌است. بیش از 70درصد آب آشامیدنی در استان البرز از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود که به بحران فرونشست در استان البرز دامن زده است. مهم‌ترین دلیل فرونشست در البرز استفاده بیش از اندازه و نادرست از منابع آبی زیرزمینی و مرگ آبخوان‌هاست. دشت‌های کرج، هشتگرد، تهراندشت، تنکمان و اشتهارد ازجمله مناطق این استان هستند که براساس مطالعات سازمان نقشه‌برداری کشور سالانه بین ۲۴ تا ۳۰سانتی‌متر فرونشست دارند.

فارس

استان فارس با 56سانتی‌متر فرونشست سالانه رکورددار فرونشست در جهان است. میانگین فرونشست در محدوده مرکزی این استان از منطقه مرودشت تا قیر و کارزین سالانه حدود ۶سانتی‌متر برآورد می‌شود. در محدوده فسا و داراب نیز در یک دهه گذشته، میانگین فرونشست ۳۲سانتی‌متر هم رخ داده است که در کشور بی‌سابقه است. در منطقه ایزدخواست این استان، شکافی بین کوه و دشت ایجاد شده که درصورت پیشرفت فرونشست، امکان کشاورزی در زمین‌های زراعی این محدوده وجود ندارد.

قم

خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی، این استان را در ردیف ۱۸استان با خطر بالای فرونشست قرار داده است.

همدان

بخش زیادی از دشت‌های کبودرآهنگ و فامنین در استان همدان دارای سنگ بستر انحلال‌پذیر هستند که به‌دلیل همین مسئله سرعت فرونشست در این استان افزایش یافته است.

خراسان شمالی

8دشت از ۱۱دشت خراسان شمالی، به‌دلیل فرونشست، دشت ممنوعه بحرانی اعلام شده‌اند و کارشناسان می‌گویند درصورت اصلاح نشدن برداشت زیاد آب از سفره‌های زیرزمینی احتمال افزوده شدن بر تعداد دشت‌های بحرانی این استان وجود دارد.

اردبیل

ناسا، دشت اردبیل به‌ویژه دشت ویلکیج (آبی بیگلو) را درخصوص فرونشست زمین در وضعیت قرمز قرار داده و این دشت‌ها اکنون در فهرست مناطق ممنوعه برداشت آب زیرزمینی در ایران قرار گرفته‌اند.

خراسان رضوی

استان خراسان‌رضوی از نظر وسعت پهنه‌های فرونشستی در رتبه اول قرار گرفته است. همچنین این استان از نظر تعداد کل واحدهای مسکونی فاقد اسکلت در معرض خطر فرونشست زمین، رتبه اول را داراست. فرونشست در ۶ دشت مشهد، نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف و جوین بحرانی شده ‌است. دشت‌های نیشابور و خواف دارای عوارض سطحی فرونشست و شکاف‌های چندکیلومتری و بازشدن زمین تا 50سانتی‌متر به عمق یک تا 3مترمربع هستند. فروچاله‌هایی با عمق 2.5متری نیز در این دشت‌ها ثبت شده‌اند. فرونشست در دشت مشهد سالانه تا ۱۷سانتی‌متر برآورد شده است که بیشتر در خارج از بافت مسکونی رخ نشان داده است. در مرکز، جنوب و جنوب غرب شهر مشهد اما فرونشست رخ نداده و این شهر در بخش‌های شمال، شمال شرق و شرق دارای نشست صفر تا 3سانتی‌متر بوده و در مناطق شمال‌غربی شهر مشهد فرونشست 3 تا ۶سانتی‌متری رخ داده است.

اصفهان

دارای بیشترین تعداد شهر واقع در پهنه‌های فرونشست زمین است. شهر اصفهان بزرگ‌ترین کلانشهر کشور است که مساحت عمده‌ای از آن را پهنه‌های فرونشستی دربر گرفته است. کلانشهر اصفهان، بالاترین ریسک فرونشست زمین را در مقایسه با سایر شهرهای کل کشور داراست.

استان‌های شمالی

حتی استان‌های شمالی هم درگیر فرونشست هستند. گلستان به‌طور قابل ملاحظه‌ای وسعت بیشتری را در پهنه فرونشست زمین با نرخ بالا داراست. در استان‌های مازندران و گیلان به‌صورت گسسته فرونشست زمین کم‌کم آثار خود را نشان می‌دهد.